Στο Παγονέρι Δράμας του Δημου Νευροκοπίου , κατά την ημέρα των Φώτων ιστορικά και παραδοσιακά, θυμίζουν Διονυσιακές και Θρακικές γιορτές.
Η λατρεία του Διόνυσου, λέγεται ότι ξεκίνησε από τη Θράκη. Θυμίζουν επίσης και τον μυθικό βασιλιά της Θράκης Ρήσο, που με το άσπρο άλογό του και άλλα μαγικά έδιωχνε τις αρρώστιες.
Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι όλοι οι Παγονερίτες έλκουν την καταγωγή τους από την Ήπειρο και την ευρύτερη περιοχή της Θράκης.
Οι τραγόμορφοι αράπηδες, με σπαθιά και μεγάλα κουδούνια, η γύφτισσα Αγκούπκα,που τους συνόδευε με το παιδί αγκαλιά της, η πολυβαμμένη νύφη που πιθανόν αδερφή των χαράπηδων και ο χατλής ο γιατρός τους, με το αλογάκι του, είναι οι ήρωες των Παγονερίτικων Δρωμένων.
Σ΄αυτά τα δρώμενα, ενεργά συμμετέχουν και οι θεατές πχ κλέβοντας τη νύφη, το παιδί της γύφτισσας, αρρωσταίνοντας να τους θεραπεύσει ο γιατρός…
Πρόκειται δηλαδή για ένα ζωντανό παραμύθι, στο οποίο λαμβάνουν μέρος όλοι όσοι θέλουν και φυσικά ως Διονυσιακή γιορτή, δεν θα μπορούσαν να λείψουν το άφθονο κρασί, το φαγητό και φυσικά η παραδοσιακή μουσική.
Τα δρώμενα των Αράπηδων Παγονερίου, με το γενικότερο εθιμολογικό πλαισίωμά τους, αποτελούν τοπικές παραλλαγές του εθίμου των μεταμφιέσεων του Δωδεκαημέρου, που έχουν επιβιώσει μέχρι σήμερα με εκπληκτική ζωντάνια στη Μακεδονία, διασώζοντας και συνεχίζοντας την παράδοση των κατοίκων.
Έθιμα, χαντέτια στην ντόπια διάλεκτο, τα οποία παρά την κοινωνική εξέλιξη, ενσωματώνουν στοιχεία της Διονυσιακής λατρείας, υλικά πατροπαράδοτα και συνυφασμένα με τον βουκολικό τρόπο ζωής των πληθυσμών αλλά και τα παραδοσιακά όργανα της μουσικής παράδοσης του τόπου μας, τη γκάιντα, το νταχαρέ και τη λύρα.
Οι μεταμφιέσεις κατά την ημέρα των Θεοφανείων, συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον των πολλών επισκεπτών από όλη την Ελλάδα, ενώ αποτελούν μια από τις σημαντικότερες πολιτιστικές εκδηλώσεις στον νομό Δράμας, σε ετήσια βάση.
Ξεκινούν από τη μέρα των Θεοφανείων με την τελετή των αγιασμών των υδάτων και ολοκληρώνονται στις 8 Ιανουαρίου, με διάφορες παραλλαγές σε κάθε οικισμό.